Θα ξεκινήσω με τον ορισμό της φοβίας. Πρέπει να διαχωριστεί η έννοια του φόβου και της φοβίας. Ο φόβος είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα και χρήσιμο στην επιβίωση του ανθρώπου. Είναι το πρώτο συναίσθημα που γεννιέται μέσα μας, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κίνδυνο. Αυτό το συναίσθημα μας κινητοποιεί για να ενεργήσουμε ορθά για να βγούμε από την επικίνδυνη κατάσταση.
Οι φοβίες όμως χαρακτηρίζονται από αδικαιολόγητο, υπερβολικό και παράλογο φόβο και οδηγούν ένα άτομο στο να αποφεύγει συγκεκριμένες καταστάσεις. Επίσης όταν το άτομο βρίσκεται αντιμέτωπο με αυτές, τις βιώνει με πολύ έντονο άγχος. Τα άτομα που υποφέρουν από φοβίες βιώνουν παράλογο φόβο, τρόμο μέχρι και πανικό όταν έρχονται αντιμέτωποι με συγκεκριμένο αντικείμενο, κατάσταση ή δραστηριότητα.
Πολλοί παράγοντες μπορεί να παίζουν ρόλο ή να συνδυάζονται μεταξύ τους για να δημιουργηθεί μία φοβία. Παράγοντες όπως ένα τραυματικό γεγονός (π.χ. διαζύγιο, δυστύχημα, πένθος), ή βιολογικοί παράγοντες, ή διαταραχή άγχους αποχωρισμού στην παιδική ηλικία, ή/και εμπειρίες ή καταστάσεις της παιδικής ηλικίας που θα πρέπει να διερευνώνται κατά περίπτωση. Άλλος βασικός λόγος είναι ότι ως παιδιά επηρεαζόμαστε από τις φοβίες που επιδεικνύουν οι γονείς μας. Δηλαδή εάν ένας πατέρας φοβάται πολύ τα έντομα, μπορεί να μεταδώσει στο παιδί του αυτή του τη φοβία. Συχνά όμως εάν υπάρχει ένας συγκεκριμένος λόγος μπορεί να μη γίνεται αντιληπτός. Σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι η φοβία μπορεί να αναπτυχθεί ακόμη και εάν το άτομο που υποφέρει από αυτήν, δεν έχει βιώσει το ίδιο απευθείας την κατάσταση που προκαλεί το φόβο. Για παράδειγμα κάποιος μπορεί να αναπτύξει φοβία για τις αεροπορικές πτήσεις λόγω του ότι είδε στην τηλεόραση εικόνες από μια αεροπορική τραγωδία.
Γενικότερα οι φοβίες αποτελούν μια μορφή αγχώδους διαταραχής που μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία. Στην παιδική ηλικία οι φοβίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και είναι αρκετά έντονες. Όταν τα πολύ μικρά παιδιά δείχνουν φόβο μπορεί να είναι δύσκολο να κρίνουμε τι ακριβώς είναι αυτό που προκαλεί το φόβο, και συχνά πολλοί γονείς υποτιμούν τον αριθμό των πραγμάτων και καταστάσεων που τρομάζει τα παιδιά τους. Τα αντικείμενα και οι καταστάσεις που φοβούνται τα παιδιά διαφέρουν ανά ηλικία. Παρακάτω είναι μία λίστα από παιδικές φοβίες:
Ηλικία 2-4: φόβος για τα ζώα, για τους δυνατούς θορύβους, το να μένουν μόνοι, τη χρήση της τουαλέτας/μπάνιου, το να πηγαίνουν για ύπνο, τα τέρατα και τα φαντάσματα, τα άτομα με αναπηρία, τον τραυματισμό και το θάνατο.
Ηλικία 4-6: φόβος για το σκοτάδι και για τα φανταστικά πλάσματα π.χ. τα τέρατα και τα φαντάσματα (γιατί ακόμη γνωστικά δεν μπορούν να ξεχωρίσουν μεταξύ αληθινού και φανταστικού). Επίσης, ο φόβος για τα ζώα, τους αγνώστους, την απώλεια ενός γονέα και το θάνατο.
Ηλικία 6-12: Μάλλον θα έχουν κάποια κατάλοιπα από φόβους στις προηγούμενες ηλικίες αλλά παρουσιάζουν την τάση να έχουν πιο ορθολογική βάση οι φόβοι τους και ενδεχομένως περιλαμβάνουν φόβο για το σχολείο, τα ζώα, την κοινωνική απόρριψη, την κριτική, τις νέες καταστάσεις, τις διαρρήξεις, το ύψος, τα ταξίδια (χρήση αεροπλάνου, τραίνου κτλ), γενικά τον προσωπικό κίνδυνο, την απώλεια ζωής, και τον πόλεμο.
Πέραν της ηλικίας των 6 ετών οι παράλογοι φόβοι τείνουν να μειώνονται ραγδαία. Τα μεγαλύτερα παιδιά έχουν την τάση να ανησυχούν περισσότερο για το θάνατο και τα συναφή θέματα, όπως τον πυρηνικό πόλεμο. Έρευνες δείχνουν ότι μέχρι την ηλικία των 11 τα αγόρια και τα κορίτσια τείνουν να εκπροσωπούνται ισότιμα στο είδος και τη συχνότητα των φοβιών. Μετά την ηλικία των 11 όμως τα αγόρια φαίνεται να ξεπερνούν τους φόβους τους πιο γρήγορα από τα κορίτσια.
Ο πρώτος παράγοντας που πρέπει να εξεταστεί είναι κατά πόσον ή όχι η φοβία επηρεάζει τη ζωή του παιδιού σε μεγάλο βαθμό, ούτως ώστε να το καταστεί δυσλειτουργικό. Αν αυτό επεμβαίνει αρνητικά στην καθημερινότητα του και δεν του επιτρέπει να λειτουργεί ομαλά, τότε δεν μπορούμε απλά να επιτρέψουμε στη φύση να ακολουθήσει την πορεία της και πρέπει να δράσουμε θεραπευτικά. Ένα παιδί με σοβαρά συμπτώματα, παρουσιάζει αγχωτική διαταραχή και σε αυτό το επίπεδο μπορεί να περιορίσει τη ζωή του όπως πολλές σωματικές ασθένειες.
Τα παιδιά φαίνεται να ανταποκρίνονται καλύτερα όταν γίνει προσπάθεια να δουλευτούν οι δεξιότητες διαχείρισης των φόβων τους και ανταποκρίνονται στο να ενθαρρύνονται να συμμετέχουν σε δραστηριότητες που περιλαμβάνουν αυτό που φοβούνται. Δεδομένου ότι τα περισσότερα παιδιά ανταποκρίνονται καλύτερα στο παιχνίδι παρά στο να «διδάσκονται», αυτή η μέθοδος έχει καλό αποτέλεσμα με τα μικρά παιδιά κυρίως, όπου πρακτικές δραστηριότητες που συνεπάγουν έκθεση σε αυτό που φοβούνται μπορούν να μετατραπούν σε παιχνίδι.
Γενικότερα για να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να ξεπεράσουν τους φόβους τους τα ακούμε με κατανόηση και προσοχή. Δεν τα κοροϊδεύουμε, δεν τα γελοιοποιούμε, δεν τα συγκρίνουμε με άλλα παιδιά που δε φοβούνται, δεν υποτιμούμε το φόβο και τα αρνητικά τους συναισθήματα και πάνω από όλα τους δείχνουμε ότι αναγνωρίζουμε πόσο δύσκολο είναι για αυτά να βιώνουν αυτή την κατάσταση.
Η έκθεση σε αυτό που δημιουργεί το φόβο (π.χ. κάποιο ζώο ή έντομο, τη θάλασσα κτλ), πρέπει να γίνεται κατόπιν συζήτησης. Δηλαδή εξηγούμε στο παιδί ότι θα είμαστε εκεί να το προστατεύσουμε και ότι δεν έχει τίποτα να φοβάται. Η έκθεση σε αυτό που φοβάται πρέπει να γίνεται σταδιακά. Ποτέ δεν εκθέτουμε το παιδί απότομα και βίαια γιατί αυτό θα επιδεινώσει την αρνητική συσχέτιση και θα αυξήσει τη φοβία του. Βοηθά εάν εμείς μπούμε στη διαδικασία να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση πρώτα (δηλαδή να αγγίξουμε το ζώο ή το έντομο, ή να μπούμε στη θάλασσα να κολυμπήσουμε), δείχνοντας έτσι ότι δεν υπάρχουν αρνητικές συνέπειες. Επίσης, πολύ βοηθητικό είναι να διορθώσουμε τη λανθασμένη αντίληψη που μπορεί να έχει το παιδί για το συμβάν με συζήτηση και παρουσίαση πραγματικών παραδειγμάτων που αναιρούν το φόβο του.
Σε πολλές περιπτώσεις οι παιδικές φοβίες ξεπερνιούνται με την πάροδο του χρόνου. Εάν όμως τα συμπτώματα που παρουσιάζονται προκαλούν δυσλειτουργία στη ζωή του παιδιού, τότε ίσως είναι καλό να συμβουλευτούν οι γονείς ένα εξειδικευμένο επαγγελματία.
